Hồ Phi Huyền – một trí tuệ, một tâm hồn nhân văn

Ngày nay, ta mới nhấn mạnh vấn đề học nghề. Giữa thời học để làm quan, “vạn ban giai hạ phẩm duy hữu độc thư cao” mà có một nhà Nho xướng xuất và đề cao việc học nghề nghiệp thì thật là quý báu và hiếm hoi – một tư tưởng cách tân. Ông cho rằng có nghề là điều kiện đầu tiên để hưởng thụ sự công bằng, nhà Nho cũng phải có nghề trong tay, hết quan thì về đi dạy, làm thuốc làm việc cho dân, “có nghĩa vụ mới có quyền lợi”, “nghĩa như công lao, lợi như kết quả”. Tách ra thì nghĩa là trước, lợi là sau, họp lại thì nghĩa và lợi không thể tách rời (Bài 6 ĐTVT). Quan điểm ấy ngày nay được diễn tả bằng ngôn ngữ “có làm có hưởng, không làm không hưởng, làm bao nhiêu hưởng từng ấy”. Ông luận rằng “bậc trị nước trị thiên hạ lấy việc làm lợi cho thiên hạ để làm điều nghĩa”, tức là nghĩa vụ.
Quan chức (mà ông gọi là kẻ sĩ) lấy việc làm lợi cho quốc gia xã ấp làm nghĩa vụ của việc làm cho thân gia mình, điều đó có nghĩa là không làm tròn nghĩa vụ với dân thì việc “hưởng thụ” cho thân gia là không chân chính, là phi pháp. Ông đả phá lối vinh thân phì gia ấm tử, lối tham ô tham nhũng lấy của dân là vô đạo. Chống đặc quyền đặc lợi, ông nói “ruộng là ruộng công, xưởng là xưởng công, bao nhiêu thổ địa đều là của công cả”. Ngày nay nhà nước ta xác định đất đai là tài sản chung của toàn dân.
Ông viết “trên từ Tổng thống, dưới tới thành đinh đều phải làm việc; tiền công tiền lương mà ông gọi là “dung quyền sở hữu” sở đắc bao nhiêu thì chỉ được nhận bấy nhiêu, không được sử dụng quyền hành để dành quyền lợi riêng. Ông dứt khoát rằng “bất luận tư gia hay xã hội, không ai được mua bán ruộng đất, chỉ được thuê và cho thuê một thời gian mà thôi… Không ai được cướp bóc dung quyền tư hữu một mảy may, một mảng tóc”.
Chính ông đã từng dẫn đầu nhân dân địa phương nổi dậy chống lại bọn cường hào đòi lại ruộng đất cho nhân dân và bị tù tội.
Rõ ràng, HPH mong một xã hội chính pháp, đạo người dân chủ và công bằng, dân chủ về chính trị, dân chủ trong kinh tế hưởng thụ, “lợi hại người này không được xung đột nhau, lợi hại việc công tư không được mâu thuẫn nhau, lễ nhạc hình phạt phải đúng”, công minh chính tại.
Hồ Phi Huyền đặt vấn đề giáo dục một cách cơ bản trong chính pháp đạo người trên quan điểm nhân văn là phục vụ con người, tạo điều kiện cho con người thực hiện nghĩa vụ và bình đẳng trong hưởng thụ.
Ông nói đạo người gốc ở tính người gồm hai nguyên lý là lý tính và vật tính. Nếu chỉ lấy lý tính làm căn cứ còn vật tính cứ gác ra ngoài thì dẫu nói hay đến bao nhiêu cũng không thực hành được mà thực hành ra cũng gây nên ác quỷ mà thôi”. Và ông kết luận “đạo người nguồn gốc là tính người gồm hai nguyên tố. Kết quả đạo người lấy lý và vật tương đắc làm chỗ hồi quy (hồi quy là chỗ rút cùng, ở đâu cũng quy về đấy). Cho nên phương pháp đạo người chỉ có hai bộ phận là ruộng nuôi lý dục và dè nuôi vật dục mà thôi”.
Lý dục, theo ông, gồm những tri thức về trung tín, từ hiếu, không làm điều mình không muốn người khác làm cho mình; là những hiểu biết về sự chết trung, chết trinh. Tóm lại là những đạo đức về tri thức và đạo đức làm người tốt.
Vật dục, theo ông, bao gồm những điều nói về vợ chồng, sinh đẻ, sắc đẹp, hát hay, ăn ngon; những vấn đề về dục vọng nguy hiểm như tội đạo, tội phạm. Tóm lại là những vấn đề về giáo dục thể chất, năng khiếu, nữ công gia chánh… những nhu cầu thiết yếu cần phát triển và những vấn đề phải ức chết, kìm hãm về dục vọng để sống đẹp, đúng pháp luật.
Hai mặt lý dục và vật dục chung đúc lại để hình thành nhân cách con người theo đạo người.
Ông đưa ra quan điểm về mối quan hệ giữa năng lượng tiềm ẩn chủ quan của con người với tác động của khách quan mà ta có thể hiểu là quy luật của sự giáo dục con người. Ông phê phán Mạnh Tử cho rằng người sinh ra vốn thiện, phê phán Tuân Tử cho rằng người sinh ra vốn ác, phê phán Lương Tử cho rằng người sinh ra ác hiền lẫn lộn rồi ông khẳng định “người thì có đạo nhưng ăn no mặc ấm ngồi rồi mà không giáo dục thì cách giống cầm thú chẳng bao xa”.
Ông nêu rõ “có giáo dục đạo người mới có giá trị nhân đạo người, có giá trị nhân đạo người mới có trị pháp đạo người”. Và ông chủ trương lấy giáo dục hương ấp làm nền tảng cho việc xây dựng xã hội; chính trị và giáo dục phải được thực hiện tịnh tiến, gắn giáo dục với nghề nghiệp theo nguyên tắc phân công xã hội giữa trí óc và chân tay; đào tạo gắn với sử dụng, từ gắn với sử dụng mà đào tạo. Đó là điều ta đang làm.
Giáo dục để giải phóng con người hành động trong xã hội và cho xã hội; vì vậy ông nói “học có đạt đến hành mới là đạt trí; sở học không ở chỗ đỗ đạt là chính mà là ở chỗ thực hành vì lợi ích cho đời”. Bản thân ông cũng là một sự thể hiện kết hợp học đi đôi với hành trong cuộc sống lao động và phục vụ dân sinh tại quê hương.
Chính trên quan điểm nhân văn mà ông mong mỏi con đường học hành và thành tài ở thiếu niên, mong mỏi ở việc phổ cập giáo dục; có đưa về tận hương ấp phụ nữ mới có điều kiện để học tập rộng rãi. Ông vừa nhấn mạnh việc phổ cập giáo dục vừa nêu rõ phải mở rộng giáo dục ở các bậc trên theo yêu cầu của phân công lao động xã hội mà ông cho đó là một loại công trái đối với quốc gia. Để con người mở rộng tầm mắt ra thế giới, học hỏi thế giới, ông nêu vấn đề các bậc học trên phải quan tâm học ngoại ngữ.
Vừa tin tưởng con người, vừa phục vụ con người, nói như ngôn ngữ ngày nay, ông đã đặt môn sinh của mình ở vị trí là chủ thể giáo dục. Ông đề cao phương pháp phân tích, tổng hợp, kết hợp văn học với sử học, với triết học để dạy cho học sinh phương pháp tư duy độc lập. Giáo sư Đặng Thai Mai, giáo sư Đặng Thanh Lê, tiến sĩ Nguyễn Minh Hạc đã thừa nhận hiệu quả đó trong phương pháp giáo dục môn sinh của ông.
Ngày nay, giáo dục và công nghệ được đặt là quốc sách hàng đầu của nhà nước (mà ông gọi là chính pháp đạo người) do yêu cầu của sự nghiệp hiện đại hóa và công nghiệp hóa đất nước trên quan điểm “con người vừa là mục tiêu vừa là động lực”. Cách đặt vấn đề giáo dục của ông nói chung là phù hợp với quan điểm mới. Chỗ gặp nhau chính là tư tưởng, tư tưởng nhân văn chủ nghĩa của một trí thức tâm hồn của một cựu Nho tâm huyết đối với con người.
III
Không kém phần lớn lao trong trí tuệ và tâm hồn của ông là tư tưởng nhân văn về một xã hội đại đồng toàn nhân loại, hạnh phúc hòa mục cho mọi người trên trái đất.
Thấm nhuần những giá trị có tính toàn nhân loại của Nho giáo, lại được tiếp cận ít người với luồng tư tưởng mới, HPH đã có một tư tưởng nhân văn rộng lớn, có tính toàn cầu bao trùm toàn nhân loại.
Trên quan điểm con người không thể tách rời cộng đồng, tách rời xã hội, không thể “độc thiện kỳ thân”, HPH chủ trương phải cùng nhau “Đại đạo chi hành”. Viết NĐQH, ông viết “đạo người là đạo công của mọi hạng người. Nói hẹp là một thân người, nói rộng ra là cả loài người, nói ngắn lại là một đời người, nói dài ra là vạn đời người, gồm tất cả tụi đầu thẳng chân vuông đều noi theo được hết, chứ không phải chỉ một số ít người nào giữ riêng được một mình”. Ở nhiều vấn đề của cuốn sách ấy, như ngại người đời không hiểu hết mình nên ông thường nhắc lại các câu “sách của tôi vì loài người; sách của tôi không phải vì một nước, một giống mà thôi”.
Ông mong nhân loại có một nền học học thuật hòa hợp, cùng nhau sánh vai tiến bước, một nền đạo đức cùng nhau hòa đồng trong sự tín mục năm châu. Ông viết “ngày nay sách phương đông phương tây chú thích, bậc trí giả chuyên cần thâu nhập tư tưởng, coi đó là nghĩa vụ thì tương lai nhân loại tất sẽ có ngày học thuật thống nhất, nhân loại đại đồng” (Bài 25 ĐTVT).
Ông tin tưởng rằng “phàm đạo đức là của chung thiên hạ, quốc gia tộc loại nào cũng không thể cách biệt xa rời. Âu chân Á ngụy thì Á tất phải bỏ đi mà theo châu Âu. Âu ngụy Á chân thì Âu tất phải bỏ đi mà theo Á” (Bài 24 ĐTVT). Cái đạo đức mà ông nêu là chung sống hòa bình hữu hảo mà hiện nay đất nước ta đang thực hiện theo đường lối của Đảng, hòa nhập, hòa đồng, toàn cầu hóa; “yêu mến cái cổ xưa của châu Á thì cái cổ xưa của châu Mỹ (châu Âu) cũng không có chỗ nào không đáng yêu”, thu hút tinh hoa nhân loại đông tây kim cổ để xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Ông tán thành thế giới đại đồng và ông chỉ ra rằng “bao giờ các nước trên hoàn cầu đều biến làm đồng, tất cả các nước ấy làm thành một nước dân chủ lớn thì có thể bước tới đại đồng” (XXVII NĐQH). Phải chẳng, ở điểm này, ông đã chứng minh cho sự tán thành tư tưởng quốc tế chủ nghĩa của Cách mạng tháng 10 Nga mà ông tỏ ra tâm đắc.
Hồ Phi Huyền không thể không chịu những ảnh hưởng, những hạn chế của lịch sử, những quy chiếu của các quan điểm Nho giáo nhưng ông đã tỏ ra một trí tuệ một tâm hồn nhân văn trong sáng cao đẹp thể hiện và quán triệt trong suy nghĩ của ông về các phương diện, chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục… Trí tuệ và tâm hồn nhân văn của ông gắn với tư tưởng dân chủ, với nhân quyền bình đẳng, với tư tưởng công bằng về nghĩa vụ và quyền lợi giữa các thành phần xã hội càng làm cho tư tưởng nhân văn của ông thêm sâu sắc. Tư tưởng nhân văn của ông thấm nhuần một tinh thần nhân loại, một tinh thần thế giới… Không ít việc chúng ta đã và đang làm đã được ông cảnh báo, đề xướng từ trước với mức độ đáng trân trọng và khâm phục.
Lý tưởng nhân văn là một hệ thông quan điểm và tư tưởng về sự nhìn nhận thương yêu con người, tin tưởng con người, phục vụ con người, chống bạo hành bất công đối với con người, tạo điều kiện cho con người phát triển toàn diện…
Chúng ta đang phấn đấu cho lý tưởng nhân văn của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh.
Hồ Phi Huyền đã sớm nhìn thấy vấn đề, đã trình bày chủ kiến, đã phát hiện và đề xướng khá phong phú và sâu sắc. Đúng là một Cụ Nho cách tân.
Bụi thời gian không che lấp được những vẻ đẹp óng ánh của những tâm hồn, những trí tuệ ưu mẫn như Hồ Phi Huyền.